دژ قهقهه در 85 کیلومتری شمال شرقی شهرستان مشکین شهر در استان اردبیل قرار دارد. این دژ به دلیل این که محل زندانی شدن افراد سیاسی مهمی - مانند شاه زادگان صفوی - در زمان گذشته بوده ‌است در تاریخ شهرت بسیاری دارد.

موقعیت دژ

این قلعه در تپه سنگی به ارتفاع تقریبی 1000 هزار متر از زمین های اطراف قرار داشته و اطراف آن را با حصار مستحکم و غیر قابل نفوذ احداث نموده ‌اند که با گذشت سالیان دراز هم اکنون نیز ورود به آن تقریباً غیر ممکن بوده و فقط در شرایط جوی مناسب امکان ‌پذیر است سطح قلعه حدود 5 هکتار(100x500) و اختلاف سطح در سطح فوقانی قلعه کمتر از 30 متر است. تنها راه استحصال آب در این قلعه جمع آب های سطحی حاصل از آب باران و بارش برف است که قلعه بانان و یا ساکنین جهت ذخیره سازی آب حفره ‌هائی در دل سنگ کنده ‌اند که از آن جمله تعداد چهار مخزن به قطر 5 متر و به عمق متر در قسمت شمال شرقی و تعداد 11 آب انبار به ابعاد 50x10x2/5در قسمت غربی قلعه از آن جمله‌اند. مرتفع ‌ترین قسمت قلعه قسمت جنوبی آن است آثاری در این قسمت دیده می ‌شود که حکایت از وجود یک ساختمان 22x24 >متر که هم اکنون با خاک یکسان شده ‌است و به احتمال قوی محل نگهبانان بوده چرا که از این قسمت اشراف کامل به قلعه و دره‌ های هم جوار را داراست که با ملات گچ آهگ و آجر ساخته شده بوده ‌است. این قلعه شامل سه دیوار یا سه حصار متداخل است و حصار چهارم بعنوان زندان از آن استفاده می ‌شده تنها مسیر صعود به قلعه از مسیر شمال شرقی است که پس از حدود یک ساعت پیمایش به ورودی قلعه که راهروی است ساخته شده از سنگ و آجر با طاق جناقی و از آن به محوطه قلعه راه است که می ‌شود به قله دسترسی پیدا کرد زندان قلعه در منتها الیه قسمت شرقی قلعه واقع شده و راه ورودی آن حفره ‌ای است طبیعی که در دل تخته سنگ عظیم و قطور که با قراردادن سنگی دیگر در مقابل آن هم چون در زندان را محصور می‌ کرد.

سطح فوقانی صفه قله کد تاسیسات قلعه در آن ها بنا شده نسبتا مسطح و در حدود یک هکتار وسعت دارد این قلعه در 4 طرف دارای بریدگی های عمودی و پرتگاه های رفیعی است که نفوذ ناپذیر می باشد تنها در بخش کوچکی از ضلع غربی دارای بریدگی های کم ارتفاع و با شیب های نسبتا ملایم می باشد که به دامنه ها راه پیدا می کند در بریدگی ها کم ارتفاع پله های کم عرض کنده شده و در بعضی نقاط به آن افزوده اند در هر حال محل عبور و صعود به قلعه در حد و ظرفیت یک نفر بوده است. با احداث باروها - برج ها - دوازه ها در مسیر های ورودی بر صلاحیت قلعه افزوده اند. مصالح به کار رفته سنگ مالون ماسه ای و آذرین با ملات گچ می باشد طاق هشتی و بخشی کوچکی از تاسیسات روی قلعه آجر چهار گوش می باشد. واحدهای تشکیل دهنده قلعه اعم از تاسیسات دفاعی - نگهبانی - زندان - مخازن - انبار و ... هنوز مطالعه نشده است لازم است به موازات عملیات حفاظتی و ساماندهی پژوهش های باستان شناسی نیز انجام پذیرد. در ارتفاعات قلعه و در دامنه های آن هیچ گونه چشمه ای مشاهده نشده است تنها منبع تامین آب مورد نیاز ساکنان قلعه حوضچه هایی است به طول و عرض تقریبی 5×3 متر عمق 2 الی 4 متر که در مسیر آب باران روی صفه فوقانی کنده شده و در زمستان ها با آب برف و باران پر می شده است آب اضافه بر آن احتمالا بوسیله قاطر و حیوانات بارکش از روستای همجوار به قلعه حمل می شده است ارتفاع قلعه از سطح دریا 1179 متر و از بستر دره های اطراف 300متر می باشد.
 
تاریخچه:

قلعه از مهم ترین و مستحکم ترین قلعه های دوره صفویه بوده است که شاهزادگان امیرانی چون سام میرزا _ القاص میرزا _ اسمعیل دوم _ خان احمد خان حاکم گیلان _ امیر خان _ حاکم ترکان و ... در آن زندانی بوده اند. در زمان جنگ های ایرانی و عثمانی خزاین شاهان صفوی در آن نگهداری و حفاظت می شده است اهمیت این قلعه از اواخر دوره صفویه بتدریج کمتر شده ودر دوره قاجاریه به یکباره متروکه شده است. احتمال دارد این قلعه نیز چون قلعه های بابک_ پیغام _ پشتو _ نودوز و ... در دوره های قدیم تر و حتی در قبل از اسلام نیز به لحاظ اهمیت سوق الجیشی مورد استفاده بوده باشد لازم است در جریان حفاظت و ساماندهی برای نگهداری و مطالعه کلیه یافته های باستان شناسی مخصوصا سفال دقت کافی مبذول گردد.
 
اهداف
 
1- حفاظت و استحکام بخشی آثار و بقایای قلعه.
2- ساماندهی و حفظ مجموعه طبیعی آثار طبیعت و بناه.
3- ایمن سازی مسیرهای ورودی به قلعه و پرتگاه.
4- تامین آب واحداث سرویس های بهداشتی و خدماتی در حد مورد نیاز.
 
قلعه قهقهه در زمان صفویان

قلعه قهقهه با وجود امکانات طبیعی و اندکی تغییر بدست بشری دژی مستحکم و دست نیافتنی و محلی امن جهت نگهداری خزائن و جواهرات سلطنتی و شورشیبان خطرناک و زندانیان سیاسی گشت. اسکندر بیگ مولف کتاب عالم آرای عباسی می ‌نویسد: «قهقهه قلعه‌ای عالی اساس واقع در قراجه داغ بر فراز قله کوه سنگی است که ساکنین آن با قلعه فلک الافلاک و نگهبانان آن با شب زنده داران فلک الافلاک همرازند». هم چنین محمد یوسف واله اصفهانی مولف کتاب خلد برین چنین می ‌نویسد: «نسیم سبک خیز را مجال عبور از حوالی قلعه قهقهه نیست».
 

زندانیان قلعه قهقهه

مهم ترین زندانی قلعه فوق اسماعیل میرزا فرزند شاه تهماسب یکم صفوی است یا به ‌عبارت دیگر شاه اسماعیل دوم دومین پسر ارشد شاه تهماسب یکم سلطان قزلباش ‌ها است. وی مردی شجاع جنگجو و تیغ زن بی دریغ بود و بعلت زیاده روی در امورات پدری و گردن ندادن به فرامین پدر دستگیر و در قلعه قهقهه بمدت 19 سال و 6 ماه و 21 روز و تا مرگ پدر در زندان مخوف دوام آورد و سرانجام با گردش دوران پا به قدرت نهاد و بسیاری از کسان و خویشان را که در این مدت پا درمیانی نکرده بودند از دم تیغ گذراند. از دیگر زندانیان قلعه مشهورترین آن ها خان احمد گیلانی والی گیلان که در سال 975 ق. بر اثر شورش دستگیر و در زندان قهقهه زندانی شد ولی چون والی گیلان بود شعر سروده و تسلیم شاه تهماسب کرد.

از گردش چرخ واژگون می‌ گریم
و از جور زمانه بین که چون می ‌گریم
با قد خمیده چون صراحی شب و روز
در قهقهه‌ام و لیک خون می ‌گریم

و در جواب یکی از ادبای دربار می ‌نویسد:

آن روز که کارت همگی قهقهه بود
با رای تو رای سلطنت صد مهه بود
امروز در این قهقهه با گریه بساز
کان قهقهه را نتیجه این قهقهه بود
 
در سال 922 هجری قمری امیرخان ترکمان حاکم تبریز که به سلطان محمد صفوی شوریده بود دستگیر و در زندان قهقهه زندانی شد و پادشاه صفوی آخرین خواسته او را اجابت کرده و معشوقه اش بی نظیر را همراه وی روانه زندان کرد و تا وا پسین لحظات عمر خود را در آن زندان سپری کرد. مراد پاشای رومی و احمد پاشا دو تن از سرداران نظامی عثمانی ازدیگر زندانی قلعه قهقهه می ‌باشند. هم چنین در سال 940 خ(969 ق.) سام میرزا از شاه تهماسب یکم خواست که او را به خراسان بفرستد؛ شاه نیز موافقت کرد، اما بعد به تحریک مغرضان پشیمان شد و سام میرزا را با دو پسر خردسالش به دژ قهقهه فرستاد. سرانجام در سال 945(974 ق) به دستور شاه تهماسب، سام میرزا و پسرانش را به همراه پسران القاس میرزا که در آن دژ بودند، به قتل رساندند. در سال 1018 هجری قمری در 24 سال سلطنت شاه عباس زندانیان زندان با استفاده از فرصت نگهبان را گشته و زندان را به تصرف خود در آورده و این زندانیان که بیشتر از کردها و عثمانی ها بودند و بزرگ آن ها مصطفی پاشا و احمد پاشا و کورحسن بودند بمدت دو ماه زندان را در تصرف خود داشتند تا با میانجی گری خواجه مقصود علی با اعلام عفو و وعده شورش را خوابانید و قلعه را به تصرف خود درآورد.